Nhà cụ Đồ Ba (cụ Ngô Văn Thấu) là một trong 8 điểm di tích thuộc hệ thống di tích ATKII Hiệp Hòa được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng di tích Quốc gia đặc biệt. Để hoàn chỉnh nhà bia và bia lưu niệm cho khu di tích, từng bước hoàn thiện các hạng mục công trình nhằm bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị di tích, giáo dục truyền thống lịch sử cách mạng địa phương, năm 2023 huyện Hiệp Hòa triển khai công tác tu bổ, tôn tạo nhà via và nhà lưu niệm cụ Đồ Ba, với kinh phí hơn 397 triệu đồng, từ ngân sách sự nghiệp văn hóa của UBND huyện. Theo đó, nhà bia được xây cột trụ, kiến trúc có mái che, phần mái dán ngói mũi hài; bia lưu niệm bằng chất liệu đá xanh nguyên khối gồm đế bia và thân bia.
Được biết, cụ Ngô Văn Thấu, còn gọi là cụ Đồ Ba- một nhà nho yêu nước, một lòng theo cách mạng. Nhà cụ Đồ Ba ở trung tâm làng Vân Xuyên, nơi có vị trí vừa đảm bảo an toàn, vừa thuận lợi cho công tác tuyên truyền, phát triển các cơ sở cách mạng trong làng, trong xã và các vùng lân cận. Gia đình cụ Đồ Ba có vai trò quan trọng trong tiến trình cách mạng của ATKII Hiệp Hòa. Đây là nơi khởi đầu cho phong trào cách mạng ở Hiệp Hòa và của ATKII Hiệp Hòa sau này, là cơ sở trung kiên nhất gắn với vai trò của các đồng chí lãnh đạo Trung ương Đảng hoạt động tại Hiệp Hòa như đồng chí Hoàng Quốc Việt, đồng chí Lê Hoàng… Tháng 8 năm 1938, ông Ngô Tuấn Tùng đưa đồng chí Hoàng Quốc Việt- Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ về tổng Hoàng Vân chỉ đạo phong trào và xây dựng cơ sở cách mạng. Về Hoàng Vân, đồng chí Hoàng Quốc Việt được bố trí ở nhà cụ Đồ Ba (thân phụ của ông Ngô Tuấn Tùng) thuộc xóm Đông, làng Vân Xuyên, từ đó nhà cụ Đồ Ba trở thành nơi đón tiếp các cán bộ Trung ương và Xứ ủy về hoạt động. Trong thời gian ngắn cơ sở đã được mở rộng tới cả ba xóm của Vân Xuyên: xóm Đông, xóm Trung và xóm Đá. Từ đó phong trào lan rộng ra cả tổng Hoàng Vân và nhiều làng xã của huyện Hiệp Hòa; rồi lan sang vùng lân cận như Ca Sơn hạ, Ca Sơn thượng thuộc huyện Phú Bình; Tiên Thù, Thù Dương huyện Phổ Yên, tỉnh Thái Nguyên.
Hiện nay, nhà cụ Đồ Ba có diện tích gần 1,4 nghìn m2, nếp nhà cũ đã bị hư hỏng và được tu sửa từ năm 1968. Trong nhà còn lưu giữ hương án có di ảnh của cụ Ngô Văn Thấu, cụ Ngô Văn Đán và các hiện vật như chõng tre, sập gỗ, chum vại sành… đây là những kỷ vật gắn liền với việc sinh hoạt, làm việc của các đồng chí lãnh đạo Trung ương và xứ ủy Bắc kỳ về hoạt động cách mạng tại nhà cụ Ngô Văn Thấu thời kỳ tiền khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám năm 1945. Trước sân nhà cụ Đồ Ba còn dựng tấm bia lưu niệm khắc dòng chữ: Di tích lịch sử nhà cụ Ngô Văn Thấu, làng Vân Xuyên, xã Hoàng Vân- nơi đồng chí Hoàng Quốc Việt về gây dựng cơ sở cách mạng đầu tiên ở Hiệp Hòa (tháng 8 năm 1938).
Phương Nhung
